همه چیز در مورد ملاج نوزاد؛ دلیل وجود فونتانل سر نوزاد و زمان بسته شدن آن
فونتانل‌ها، که اغلب به عنوان "نقاط نرم" یا "ملاج نوزاد" شناخته می‌شوند، یکی از مشخص‌ترین ویژگی‌های آناتومیکی جمجمه‌ی نوزاد هستند. نقاط نرم سر نوزاد فضاهایی هستند که بین پنج استخوان اصلی جمجمه‌ی او قرار دارند. دلیل وجود این فضاها این است که استخوان‌های جمجمه‌ی نوزاد هنگام تولد هنوز به هم جوش نخورده‌اند. همین امر باعث می‌شود که سر نوزاد هنگام زایمان طبیعی به راحتی از لگن مادر عبور کند. این نواحی هنگام لمس، نرم به نظر می‌رسند. نوزادان با شش فونتانل به دنیا می‌آیند که به‌تدریج طی حدود یک سال اول زندگی بسته می‌شوند. بزرگ‌ترین فونتانل، که بین پیشانی و قسمت بالای سر قرار دارد، فونتانل قدامی (anterior fontanelle) نامیده می‌شود و می‌تواند نشانگر مهمی از وضعیت سلامت نوزاد باشد. در ادامه، اطلاعات بیشتری درباره‌ی این نواحی نرم، نحوه‌ی مراقبت از آن‌ها و زمان مراجعه به پزشک کسب می‌کنیم.
فونتانل یا ناحیه‌ی نرم سر نوزاد چیست؟
اگر بالای سر نوزاد خود را لمس کنید، ممکن است یک نقطه‌ی نرم بین استخوان‌ها احساس کنید؛ این ناحیه همان فونتانل است. جمجمه‌ی نوزاد تازه متولدشده از بخش‌هایی استخوانی به نام صفحات جمجمه تشکیل شده است که توسط مفاصل فیبری به نام درزهای جمجمه (sutures) به هم متصل شده‌اند. اگرچه ممکن است این نواحی به نظر توسعه‌نیافته بیایند، اما در واقع، آن‌ها بخش مهمی از رشد طبیعی نوزاد هستند و دو نقش اساسی ایفا می‌کنند:
- تسهیل زایمان: این فضاها به استخوان‌های جمجمه اجازه می‌دهند که هنگام زایمان طبیعی حرکت کنند و تغییر شکل دهند، تا سر نوزاد بتواند بدون آسیب رسیدن به مغز، از مجرای زایمان عبور کند.
- رشد سریع مغز: در دو سال اول زندگی، رشد سر نوزاد سریع‌تر از هر زمان دیگری در طول زندگی او است. فضاهای باز بین استخوان‌های جمجمه، این امکان را فراهم می‌کنند که مغز در این دوره‌ی حساس، بدون محدودیت رشد کند.
در دوران نوزادی، شش فونتانل وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها فونتانل قدامی (anterior) و فونتانل خلفی (posterior) هستند. ظاهر فونتانل‌ها ممکن است در بین نوزادان متفاوت باشد، اما معمولاً صاف و محکم هستند. برخی از شرایط خاص، مانند کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون) یا عفونت، می‌توانند باعث فرورفتگی یا برآمدگی فونتانل‌ها شوند.
انواع فونتانل‌ها (نواحی نرم سر نوزاد)
بیشتر افراد تنها با نقطه‌ی نرم بالای سر نوزاد آشنا هستند، اما این تنها فونتانل موجود در جمجمه‌ی نوزاد نیست. در واقع، نوزادان با شش فونتانل متولد می‌شوند:
- فونتانل قدامی (anterior fontanelle): این فونتانل که در بالای سر قرار دارد و به شکل لوزی است، همان نقطه‌ی نرم معروف محسوب می‌شود. اندازه‌ی آن هنگام تولد تقریباً ۱ تا ۳ سانتی‌متر است، اما ممکن است بزرگ‌تر یا کوچک‌تر باشد.
- فونتانل خلفی (posterior fontanelle): این فونتانل در پشت سر نوزاد قرار دارد و شکل مثلثی دارد. اندازه‌ی آن معمولاً کمتر از نیم سانتی‌متر است.
- فونتانل‌های ماستوئید (mastoid fontanelles): این نوع فونتانل به‌صورت جفتی وجود دارد، یعنی دو عدد از آن‌ها در جمجمه‌ی نوزاد دیده می‌شود. این فونتانل‌ها در محل اتصال استخوان‌های گیجگاهی، آهیانه‌ای و پس‌سری قرار دارند و در قسمت عقب سر واقع شده‌اند.
- فونتانل‌های اسفنوئید (sphenoid fontanelles): این فونتانل‌ها نیز به‌صورت جفتی هستند و در دو طرف جمجمه، در محل اتصال استخوان‌های سر، قرار دارند.
فونتانل‌ها چه زمانی بسته می‌شوند؟
استخوان‌های جمجمه در دوران کودکی به‌طور کامل بسته نمی‌شوند، زیرا مغز هنوز به فضای بیشتری برای رشد نیاز دارد. با این حال، هنگامی که استخوان‌ها به اندازه‌ای رشد می‌کنند که فضای باز بین آن‌ها پر می‌شود، فونتانل‌ها به‌طور طبیعی بسته می‌شوند. زمان بسته شدن نواحی نرم سر نوزاد به شرح زیر است:
- فونتانل خلفی: بین ۱ تا ۲ ماهگی
- فونتانل قدامی: بین ۱۳ تا ۲۴ ماهگی
- فونتانل‌های ماستوئید: بین ۶ تا ۱۸ ماهگی
- فونتانل‌های اسفنوئید: حدود ۶ ماهگی
البته این زمان‌ها میانگین هستند و ممکن است فونتانل‌ها زودتر یا دیرتر بسته شوند و همچنان طبیعی و سالم باشند.
چگونه از ملاج نوزاد مراقبت کنیم؟
مراقبت از فونتانل‌های نوزاد پیچیده نیست، اما بسیاری از والدین که اولین تجربه فرزندشان است، به دلیل نرم بودن این نواحی نگران می‌شوند. جای نگرانی نیست؛ پزشک در هنگام تولد نوزاد و در اولین معاینه‌ی پزشکی، ملاج را بررسی می‌کند.
این بررسی‌ها در ویزیت‌های منظم سلامت نوزاد توسط پزشک، ماما یا پرستار ادامه خواهد داشت. همچنین، شما می‌توانید در خانه نیز فونتانل نوزادتان را بررسی کنید. اگرچه نیازی به مراقبت ویژه از این نواحی نیست، آشنایی با ویژگی‌های طبیعی آن‌ها به شما اعتمادبه‌نفس بیشتری در مراقبت از نوزادتان می‌دهد. نکاتی که باید بدانید:
- فونتانل‌ها باید هم‌سطح با سر نوزاد باشند. نباید متورم و برآمده یا فرورفته به نظر برسند.
- هنگام لمس سر نوزاد، این ناحیه باید نرم، صاف و دارای یک انحنای جزئی به سمت داخل باشد.
- وقتی نوزاد گریه می‌کند، استفراغ می‌کند یا به پشت دراز کشیده است، ممکن است فونتانل قدامی کمی برجسته به نظر برسد. تا زمانی که با آرام شدن و قرار گرفتن نوزاد در وضعیت ایستاده، به حالت طبیعی بازگردد، جای نگرانی نیست.
- ممکن است متوجه شوید که فونتانل‌ها به‌صورت هماهنگ با ضربان قلب نوزاد، کمی حرکت می‌کنند یا می‌زنند. این کاملاً طبیعی است.
آیا لمس کردن فونتانل‌ها خطرناک است؟
اگرچه فونتانل‌ها فضای بازی در جمجمه‌ی نوزاد هستند، یک غشای محافظ قوی روی آن‌ها قرار دارد که از بافت‌های نرم و مغز نوزاد محافظت می‌کند. بنابراین، تماس روزمره آسیبی به نوزاد نمی‌زند. به‌عنوان مثال لمس‌های زیر بی‌خطر هستند:
- لمس سر نوزاد، حتی روی فونتانل‌ها
- شستن مو و پوست سر نوزاد
- شانه زدن یا برس کشیدن موهای نوزاد
- گذاشتن کلاه یا هدبند روی سر نوزاد
- اجازه دادن به خواهر یا برادر بزرگ‌تر برای نوازش سر نوزاد (تحت نظارت شما)
همان‌طور که در سایر جنبه‌های مراقبت از نوزاد ملایمت به خرج می‌دهید، در لمس و رسیدگی به فونتانل‌ها نیز با ملایمت رفتار کنید. با گذشت زمان، اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا خواهید کرد. تا زمانی که فشار زیادی به این نواحی وارد نکنید، نیازی به نگرانی ندارید.
فرورفتگی فونتانل‌ها و سایر نگرانی‌ها
فونتانل‌های نوزاد می‌توانند نشانه‌هایی از وضعیت سلامت او ارائه دهند. در ادامه، برخی تغییرات در فونتانل‌ها و معانی احتمالی آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
فرورفتگی ملاج نوزاد
داشتن یک انحنای جزئی به سمت داخل در فونتانل‌ها طبیعی است. اما اگر فونتانل بیش از حد فرورفته باشد، ممکن است نشانه‌ی کم‌آبی بدن (دهیدراته شدن) باشد. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که نوزاد مایعات کافی دریافت نمی‌کند یا بیشتر از میزان دریافتی، مایعات از دست می‌دهد.
برآمدگی فونتانل‌ها
همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، بالا آمدن موقت فونتانل‌ها هنگام گریه یا استفراغ نوزاد طبیعی است، زیرا این فعالیت‌ها به‌طور موقت فشار داخل جمجمه را افزایش می‌دهند. اما اگر پس از آرام شدن نوزاد، فونتانل همچنان برآمده باقی بماند یا هنگام استراحت متورم و سفت به نظر برسد، ممکن است نشانه‌ی یک مشکل باشد. برآمدگی ملاج که سفت و متورم است، نیاز فوری به مداخله‌ی پزشکی دارند. اگر احساس کردید که نقطه‌ی نرم سر نوزاد سفت شده یا برآمده است، فوراً با پزشک اطفال تماس بگیرید.
بزرگ بودن غیرطبیعی فونتانل‌ها
اگر فونتانل نوزاد بزرگ‌تر از حد معمول باشد یا در زمان مورد انتظار بسته نشود، ممکن است نشانه‌ی برخی مشکلات پزشکی مانند:
- کم‌کاری تیروئید
- سندرم داون
- راشیتیسم (نرمی استخوان ناشی از کمبود ویتامین D)
پزشک اطفال در معاینات دوره‌ای نوزاد، فونتانل‌ها را از بدو تولد تا زمان بسته شدن بررسی می‌کند. اما اگر درباره‌ی اندازه یا ظاهر فونتانل‌ها نگران هستید، حتماً نگرانی خود را با پزشک در میان بگذارید.
بسته شدن زودهنگام فونتانل‌ها
اگرچه نادر است، اما ممکن است فونتانل‌های نوزاد خیلی زود بسته شوند. گاهی اوقات، فونتانل‌ها به‌راحتی قابل لمس نیستند و ممکن است بسته به نظر برسند، اما همچنان باز باشند. جوش خوردن زودهنگام استخوان‌های جمجمه یک اختلال به نام کرانیوسینوستوز (Craniosynostosis) است. این وضعیت می‌تواند بر رشد مغز و شکل سر نوزاد تأثیر بگذارد.
یکی دیگر از مشکلاتی که ممکن است در اثر بسته شدن زودهنگام استخوان‌های جمجمه ایجاد شود، افزایش فشار داخل جمجمه است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) گزارش می‌دهد که موارد بسیار خفیف کرانیوسینوستوز ممکن است نیازی به درمان نداشته باشند، اما در بسیاری از موارد، برای کاهش فشار و فراهم کردن فضای کافی برای رشد طبیعی مغز، لازم به دخالت‌های پزشکی است.
تأثیر ملاج نوزاد بر شکل سر
فونتانل‌ها در شکل‌گیری سر نوزاد نقش دارند. از آنجا که در سال اول زندگی، بین استخوان‌های جمجمه فضای باز وجود دارد، هرگونه فشار روی سر نوزاد می‌تواند بر شکل آن تأثیر بگذارد. دو مشکل رایج در شکل سر نوزادان عبارتند از سر تغییر شکل داده (Molded Head) و سندرم سر صاف (Flat Head Syndrome).
سر تغییر شکل داده (Molded Head)
مدت زمانی که سر نوزاد در مجرای زایمان قرار دارد و میزان فشاری که به جمجمه وارد می‌شود، می‌تواند بر شکل سر نوزاد بعد از تولد تأثیر بگذارد. اگر زایمان طبیعی شما طولانی یا دشوار بوده است، ممکن است سر نوزادتان فرم مخروطی یا حتی نوک‌تیز داشته باشد. این حالت به کاپوت ساکسیدانیوم (Caput Succedaneum) معروف است. با این حال، معمولاً طی چند روز، سر نوزاد به شکل گردتر و طبیعی‌تر تغییر می‌کند.
سر صاف (Flat Head Syndrome)
تا زمانی که فونتانل‌ها بسته نشده‌اند و استخوان‌های جمجمه به هم جوش نخورده‌اند، شکل سر نوزاد ممکن است تغییر کند. اگر نوزاد برای مدت طولانی به پشت بخوابد یا در طول روز برای مدت زیادی در صندلی ماشین یا کریر بماند، ممکن است پشت سر او صاف شود. این وضعیت به نام پلاژیوسفالی وضعیتی (Positional Plagiocephaly) شناخته می‌شود.
چگونه از فشار طولانی‌مدت روی سر نوزاد جلوگیری کنیم؟
برای جلوگیری از وارد شدن فشار مداوم به یک نقطه از سر نوزاد، در طول روز به‌طور مرتب موقعیت او را تغییر دهید. نوزاد باید هنگام خواب به پشت قرار بگیرد، اما در زمان‌های بیداری می‌توان فشار را از پشت سر او کاهش داد.
برخی از روش‌های کاهش فشار روی پشت سر نوزاد در زمان بیداری عبارتند از:
- نوزاد را در آغوش بگیرید و حمل کنید.
- از آغوشی نوزاد استفاده کنید.
- اجازه دهید مدتی را روی شکم بخوابد.
- اشیایی را در اطراف نوزاد قرار دهید که توجه او را جلب کنند و سرش را از یک طرف به طرف دیگر بچرخاند.
با انجام این اقدامات، می‌توان از تغییر شکل نامطلوب سر نوزاد جلوگیری و به رشد طبیعی او کمک کرد.
